Om de wereld te redden moeten wij ons model van welvaart failliet verklaren. Dat betoogt Ramsey Nasr (1947) in het beste boek dat de lockdown heeft opgeleverd. In ‘De fundamenten’ komt de oud-Dichter des Vaderlands met een oplossing die er al vele tientallen jaren is, maar nog niet tot de noodzakelijke verandering van het huidige economische systeem heeft geleid. Het is de Indiase econoom, filosoof en winnaar van de Nobelprijs voor de economie Amartya Sen die door de duurzaamheidswereld volkomen over het hoofd is gezien. Wij kunnen onze gang naar de afgrond stoppen door de definitie van welvaart te herijken en het bezit van geld om te ruilen voor geluk en een zinvol bestaan.

Eigenlijk zou ik het liefste het complete hoofdstuk over het ‘principe van de capabiliteiten’ overtikken, zo helder is de analyse van Nasr. De Wikipedia-pagina’s over Sen zijn niet om door te komen, in vergelijking met deze introductie: ‘In de economie bestaat zoiets als het principe van de capabiliteiten. De term werd gemunt door de Indiase econoom en filosoof Amartya Sen. Gedreven door zijn wijsgerige achtergrond stelde hij aan het eind van de twintigste eeuw vragen die tot dan toe ondenkbaar waren op economisch gebied; hij zette er de definities van armoede, rijkdom, welvaart en geluk mee op de kop.’

In de duurzaamheidswereld is volop aandacht geweest voor het meten van geluk en de beperktheid van het weergeven van welvaart met een Bruto Nationaal Product. Maar Nasr heeft een systemische herontdekking gedaan: ‘Capabiliteiten onttrekken zich aan financiele parameters. Ze vormen een soort basisvoorwaarden die alom geldig zijn, maar op elke plek ter wereld anders ingevuld kunnen worden. Een capabiliteit kan bijvoorbeeld zijn: de mate waarin je gezond bent, of waarin je van voedsel bent voorzien; ze strekt zich ook uit tot het gebied van veiligheid, welbehagen, gemeenschapszin.”

Dat zijn zaken die inmiddels gemeten worden in de Human Development Index, die is gebaseerd op het onderzoek van Sen en collega-economen. Een waardengedreven index kan de race stoppen die nu gaande is om alle landen ter wereld tot een gelijke financiële welvaart als die in het Westen te brengen. 

Nasr stelt dat dit streven niet tot groter geluk leidt, maar wel de wereld schaadt; het milieu, de grondstoffen die deze eeuw op gaan raken. ‘In het Westen bijvoorbeeld kan onder armoede iets anders worden verstaan dan in Costa Rica, maar de basis blijft absoluut, zij is niet meetbaar in geld of getallen. Zo’n absolute norm staat los van de vraag of je financieel gezien in staat bent een laptop of een auto te kopen. De mate waarin iemand vrij is van schaamte kan een waardevollere parameter zijn om armoede af te meten dan het aantal calorieën dat iemand per dag binnenkrijgt.’

Vergelijkend: ‘Bekeken vanuit capabiliteiten betekent armoede: een algemeen gebrek aan mogelijkheden om het soort leven te leiden dat men wil. Daarin schuilt een radicale omkering. Immers, welk leven wil men leiden? In Costa Rica leeft een kwart van de bevolking onder de officiele armoedegrens: toch stond het in 219 op de twaalfde plaats van het World Happiness Report, een VN-lijst die aangeeft hoe gelukkig de bevolking is van landen wereldwijd. Costa Ricanen zijn gelukkiger dan Duitsers, Britten, Belgen, Fransen, Noord-Amerikanen. Bovendien wordt ondanks de ‘armoede’ zo’n 95 procent van de energie in dit land gewonnen uit duurzame, natuurlijke bronnen. Zet dat af tegen de stemmen in Nederland die maar blijven herhalen dat 100 procent duurzame energie niet haalbaar is vanwege de hoge kosten.”

Ervaren reizigers herkennen deze ervaring: hoe kunnen mensen in arme landen toch zo gelukkig zijn en zo spontaan het weinige dat ze hebben delen met de verwende Westerling? Ik ben het met Nasr eens dat een hoog bnp geen goede graadmeter is voor de ontwikkeling van een land. ‘Het zegt niets over geletterheid, gezondheid, onderwijs, huisvesting, elementaire rechten, veiligheid, levensverwachting, duurzaamheid of het democratische gehalte.’

Wat verwacht je van het leven? Daar gaat het om. Nasr: ‘De consequenties van onze ouderwetse opvatting over welvaart brengen ons in onoplosbare problemen. Houden we aan dat waardesysteem vast, dan zijn we moreel verplicht landen als India, Brazilie en China de mogelijkheid te bieden zich te ontwikkelen zoals wij dat hebben gedaan – hetgeen onverenigbaar is met ons eigen streven naar een groener klimaat. Zulke landen eenzelfde groei ontzeggen is een vorm van neokolonialisme, aangezien het in niet weinig gevallen gaat om onze eigen voormalige ‘wingewesten’ Maar het toestaan is einde wereld. Ziedaar de catch 22 van ons huidig model.’

Nasr is ervan overtuigd dat de omslag er aan komt, of we nu willen of niet. “De eenentwintigste eeuw is daarmee uitgegroeid tot de eeuw van het geweten. (-) Waar het eigen bestaan in gevaar komt, zal de perceptie vanzelf meebuigen.’

Maar een eeuw is wel lang. Volgens de wetenschap moet de transitie de komende jaren al gemaakt worden.

Review: Jan Bom

Ramsey Nasr / De Fundamenten / Uitgeverij De Bezige Bij