Jan Jonker inventariseert paradoxen van duurzaamheid
Oud-hoogleraar Jan Jonker inventariseert de paradoxen die opduiken bij het werken aan een duurzame toekomst en een circulaire economie.
Een oproep op LinkedIn leverde een forse stroom aan reacties op. Jonker zette ze keurig op een rijtje en benoemde ze een voor een. De paradoxen zullen ook volgend jaar in een boek verschijnen over de veranderkunde van duurzaamheid en de circulaire economie.
De nieuwe activiteiten van Jonker worden ingegeven door grote bezorgdheid over de trage voortgang van duurzaam- en circulair ondernemen. Jonker gaat zelfs nog verder. “Er is niet eens sprake van stilstand. Duurzaamheid is op zijn retour. Ik constateer terugloop van activiteiten, terwijl andere ontwikkelingen zoals elektrificatie razendsnel doorgaan. Maar voor elektrificatie zijn heel veel grondstoffen nodig, meer dan deze planeet kan leveren. Het gat wordt dus alsmaar groter.”
De paradoxen die Jonker nu verzamelt, geven een goed inzicht in de vraag waarom duurzaam en circulair organiseren stagneert of zelfs terugloopt.
Mijn persoonlijke favoriete - want zeer herkenbare - 5 paradoxen van Jonker:
De grondstoffen paradox: hoe meer mensen digitale media gebruiken om te vertellen dat we minder energie en grondstoffen moeten verbruiken om het milieu te redden, hoe meer energie en grondstoffen nodig zijn voor de telefoons, computers, zendmasten, datacenters, stroomvoorziening- en transport om de boodschap te verspreiden.
De elektrificatie-paradox van verduurzaming en circulariteit is dat om van het gebruik van fossiele brandstoffen (olie en kolen in het bijzonder) af te komen, we inzetten op elektrificatie en als gevolg batterijen in het bijzonder, maar deze realiseren kost heel veel nieuwe (en vaak vervuilende) grondstoffen en energie.
De investeringsparadox betekent dat duurzaamheid veel minder kost op termijn terwijl het eigenlijk flink duurder is omdat we moeten investeren en als we eerlijk zijn rekenen met echte prijzen.
De overheidsparadox is dat de samenleving meer dan ooit verdeeld is en wantrouwig tegenover de overheid staat, maar zich paradoxaal zwendt tot diezelfde overheid als de entiteit en autoriteit waarvan visie, stabiliteit en richting wordt verwacht in de versnelling van de duurzame en circulaire transitie.
De technologie-paradox laat zien dat technologische vooruitgang die doelmatigheid verhoogt ertoe leidt dat het gebruik van een bepaalde factor stijgt in plaats van daalt. Meer efficiëntie in energiegebruik leidt dus tot meer vraag naar energie, waardoor van een feitelijke afname geen sprake is.
Maar Jonker verzamelde nog meer tegenstellingen die tot nadenken stemmen.
De activeringsparadox is dat specifiek beleid bijdraagt aan een snellere en betaalbaardere energietransitie. Tegelijkertijd maakt dat beleid die transitie onrechtvaardig, want vooral welgestelden profiteren van de vaak complexe regelingen. Goedbedoeld beleid pakt dus omgekeerd uit.
De Catch-22 paradox betreft een situatie waarin het onmogelijk is om een gewenst resultaat te bereiken omdat de 'regels' dat door allerlei tegenstrijdigheden niet toelaten. Bovendien: naarmate je verder komt in een project neemt het aantal regels alsmaar toe waardoor de eigenlijke ambities uiteindelijk ten onder gaan en sneuvelen.
De communicatie paradox is dat duurzame consumenten graag willen dat iedereen duurzaam consumeert, maar dat juist het uitdragen van die boodschap vaak averechts werkt. Niet-duurzame consumenten voelen zich bewust of onbewust beoordeeld en zelfs een beetje bedreigd. En dat leidt weer irritatie en afhaken.
De een-ander-moet-het-doen paradox. Iedereen beseft dat er wat moet gebeuren, maar vindt tegelijkertijd dat iemand anders de eerste stap moet nemen. Van ondernemers die vinden dat de overheid wetgeving moet invoeren, tot consumenten die vinden dat bedrijven hen meer duurzame producten moeten bieden. Dat leidt tot vingerwijzen en inertie.
De implementatie-paradox is dat iedereen het er wel zo ‘n beetje over eens is dat er op korte termijn echt iets moet veranderen aan het huidige systeem, maar dat dit niet voldoende gebeurt terwijl er alle mogelijke oplossingen zijn. De invoering daarvan blijkt echter nog niet zo simpel.
De regelgeving-paradox is dat naarmate er meer wet- en regelgeving en rapporteringsstandaarden zijn en komen, des te meer consumenten en ondernemingen claimen dat ze eraan voldoen en ondertussen de neiging hebben om de (nieuwe) regels aan hun laars te lappen.
Bij de verlammingsparadox wacht de burger op wet- en regelgeving vanuit de overheid terwijl de overheid juist wacht op burgerinitiatief en de markt die minder consumeren zou moeten bevorderen. Als alle partijen op elkaar blijven wachten gebeurt er niet zoveel.
De waarderingsparadox is dat ‘waarderen’ bijna automatisch leidt tot denken in economische waarde. In de circulaire economie moet juist breder dan alleen financieel naar het begrip waarde gekeken worden, waaronder de functionele, technische, economische, ecologische en sociale waarde.
Bij de zelfbeschermingsparadox gaat het erom dat mensen informatie krijgen over de gevolgen van de klimaatcrisis om ze in actie te krijgen, maar die informatie is zo moeilijk en ingrijpend dat mensen in een 'beschermingsmechanisme' schieten en de gevolgen bagatelliseren, de verantwoordelijkheid buiten zichzelf leggen of beargumenteren wat iemand allemaal wel dan nietniet doet. Het resultaat is dat actie uitblijft.
De zelf-paradox laat zien dat in essentie de oplossing voor duurzaamheid en circulariteit in onszelf zit, zoals in het nemen van genoegen met minder ‘spullen’ en het halen van waarde en geluk uit een simpeler leven. Dat vraagt om een fundamentele heroriëntatie van onze waarden en onze cultuur. Die verandering zit in onszelf en daar willen we eigenlijk niet aan. Dus geven we miljoenen uit aan nieuwe en spannende technische innovaties, om zelf maar niet te hoeven veranderen.
De hoeveelheid reacties van mensen uit de duurzaamheidswereld die zelf paradoxen aandragen levert op zichzelf ook een paradox op. Ik bedacht deze:
De paradox van menselijke inspanningen: "Terwijl duurzaam en circulair ondernemen stagneert of zelfs afneemt is het aantal mensen dat zich met het bevorderen van duurzame ontwikkelingen bezig houdt groter dan ooit en misschien zelfs wel groeiende."
Wie paradoxen mist of constructieve feedback heeft wordt uitgenodigd deze te posten op de gedachtenwisseling over paradoxen op de LinkedIn pagina van Jonker.
Tekst Jan Bom
Een oproep op LinkedIn leverde een forse stroom aan reacties op. Jonker zette ze keurig op een rijtje en benoemde ze een voor een. De paradoxen zullen ook volgend jaar in een boek verschijnen over de veranderkunde van duurzaamheid en de circulaire economie.
De nieuwe activiteiten van Jonker worden ingegeven door grote bezorgdheid over de trage voortgang van duurzaam- en circulair ondernemen. Jonker gaat zelfs nog verder. “Er is niet eens sprake van stilstand. Duurzaamheid is op zijn retour. Ik constateer terugloop van activiteiten, terwijl andere ontwikkelingen zoals elektrificatie razendsnel doorgaan. Maar voor elektrificatie zijn heel veel grondstoffen nodig, meer dan deze planeet kan leveren. Het gat wordt dus alsmaar groter.”
De paradoxen die Jonker nu verzamelt, geven een goed inzicht in de vraag waarom duurzaam en circulair organiseren stagneert of zelfs terugloopt.
Mijn persoonlijke top 5
Mijn persoonlijke favoriete - want zeer herkenbare - 5 paradoxen van Jonker:De grondstoffen paradox: hoe meer mensen digitale media gebruiken om te vertellen dat we minder energie en grondstoffen moeten verbruiken om het milieu te redden, hoe meer energie en grondstoffen nodig zijn voor de telefoons, computers, zendmasten, datacenters, stroomvoorziening- en transport om de boodschap te verspreiden.
De elektrificatie-paradox van verduurzaming en circulariteit is dat om van het gebruik van fossiele brandstoffen (olie en kolen in het bijzonder) af te komen, we inzetten op elektrificatie en als gevolg batterijen in het bijzonder, maar deze realiseren kost heel veel nieuwe (en vaak vervuilende) grondstoffen en energie.
De investeringsparadox betekent dat duurzaamheid veel minder kost op termijn terwijl het eigenlijk flink duurder is omdat we moeten investeren en als we eerlijk zijn rekenen met echte prijzen.
De overheidsparadox is dat de samenleving meer dan ooit verdeeld is en wantrouwig tegenover de overheid staat, maar zich paradoxaal zwendt tot diezelfde overheid als de entiteit en autoriteit waarvan visie, stabiliteit en richting wordt verwacht in de versnelling van de duurzame en circulaire transitie.
De technologie-paradox laat zien dat technologische vooruitgang die doelmatigheid verhoogt ertoe leidt dat het gebruik van een bepaalde factor stijgt in plaats van daalt. Meer efficiëntie in energiegebruik leidt dus tot meer vraag naar energie, waardoor van een feitelijke afname geen sprake is.
Nog veel meer paradoxen
Maar Jonker verzamelde nog meer tegenstellingen die tot nadenken stemmen.De activeringsparadox is dat specifiek beleid bijdraagt aan een snellere en betaalbaardere energietransitie. Tegelijkertijd maakt dat beleid die transitie onrechtvaardig, want vooral welgestelden profiteren van de vaak complexe regelingen. Goedbedoeld beleid pakt dus omgekeerd uit.
De Catch-22 paradox betreft een situatie waarin het onmogelijk is om een gewenst resultaat te bereiken omdat de 'regels' dat door allerlei tegenstrijdigheden niet toelaten. Bovendien: naarmate je verder komt in een project neemt het aantal regels alsmaar toe waardoor de eigenlijke ambities uiteindelijk ten onder gaan en sneuvelen.
De communicatie paradox is dat duurzame consumenten graag willen dat iedereen duurzaam consumeert, maar dat juist het uitdragen van die boodschap vaak averechts werkt. Niet-duurzame consumenten voelen zich bewust of onbewust beoordeeld en zelfs een beetje bedreigd. En dat leidt weer irritatie en afhaken.
De een-ander-moet-het-doen paradox. Iedereen beseft dat er wat moet gebeuren, maar vindt tegelijkertijd dat iemand anders de eerste stap moet nemen. Van ondernemers die vinden dat de overheid wetgeving moet invoeren, tot consumenten die vinden dat bedrijven hen meer duurzame producten moeten bieden. Dat leidt tot vingerwijzen en inertie.
De implementatie-paradox is dat iedereen het er wel zo ‘n beetje over eens is dat er op korte termijn echt iets moet veranderen aan het huidige systeem, maar dat dit niet voldoende gebeurt terwijl er alle mogelijke oplossingen zijn. De invoering daarvan blijkt echter nog niet zo simpel.
De regelgeving-paradox is dat naarmate er meer wet- en regelgeving en rapporteringsstandaarden zijn en komen, des te meer consumenten en ondernemingen claimen dat ze eraan voldoen en ondertussen de neiging hebben om de (nieuwe) regels aan hun laars te lappen.
Bij de verlammingsparadox wacht de burger op wet- en regelgeving vanuit de overheid terwijl de overheid juist wacht op burgerinitiatief en de markt die minder consumeren zou moeten bevorderen. Als alle partijen op elkaar blijven wachten gebeurt er niet zoveel.
De waarderingsparadox is dat ‘waarderen’ bijna automatisch leidt tot denken in economische waarde. In de circulaire economie moet juist breder dan alleen financieel naar het begrip waarde gekeken worden, waaronder de functionele, technische, economische, ecologische en sociale waarde.
Bij de zelfbeschermingsparadox gaat het erom dat mensen informatie krijgen over de gevolgen van de klimaatcrisis om ze in actie te krijgen, maar die informatie is zo moeilijk en ingrijpend dat mensen in een 'beschermingsmechanisme' schieten en de gevolgen bagatelliseren, de verantwoordelijkheid buiten zichzelf leggen of beargumenteren wat iemand allemaal wel dan niet
De zelf-paradox laat zien dat in essentie de oplossing voor duurzaamheid en circulariteit in onszelf zit, zoals in het nemen van genoegen met minder ‘spullen’ en het halen van waarde en geluk uit een simpeler leven. Dat vraagt om een fundamentele heroriëntatie van onze waarden en onze cultuur. Die verandering zit in onszelf en daar willen we eigenlijk niet aan. Dus geven we miljoenen uit aan nieuwe en spannende technische innovaties, om zelf maar niet te hoeven veranderen.
De paradox van menselijke inspanningen
De hoeveelheid reacties van mensen uit de duurzaamheidswereld die zelf paradoxen aandragen levert op zichzelf ook een paradox op. Ik bedacht deze:De paradox van menselijke inspanningen: "Terwijl duurzaam en circulair ondernemen stagneert of zelfs afneemt is het aantal mensen dat zich met het bevorderen van duurzame ontwikkelingen bezig houdt groter dan ooit en misschien zelfs wel groeiende."
Wie paradoxen mist of constructieve feedback heeft wordt uitgenodigd deze te posten op de gedachtenwisseling over paradoxen op de LinkedIn pagina van Jonker.
Tekst Jan Bom