De Algemene Rekenkamer toetst vooraf niet of politiek beleid impact zou kunnen maken. Dat zou een hele verbetering zijn, stelt het Impact Centre Erasmus. Het achteraf becijferen van falend beleid maakt van de rekenkamers instituten zonder tanden.

De P+ Special ‘Rekenkamers zonder tanden’ maakt duidelijk waarom 'impactdenken’ begint bij het maken van plannen. Achteraf evalueren of cijfers verzamelen heeft niets met impactbeleid te maken.

Accountants kunnen de jaarrekening afkeuren

Overheidsbestuurders hebben respect voor de Algemene Rekenkamer -daarnaast zijn er ook nog enkele stedelijke rekenkamers. Is het belastinggeld van de burgers wel zorgvuldig uitgegeven? Maar ze voelen lang niet dezelfde druk als de top van het bedrijfsleven. Een accountant kan de jaarrekening afkeuren en dat is een ramp. Zouden de rekenkamers in Nederland ook zulke verdergaande bevoegdheden moeten krijgen? 

Directeur Jacqueline Scheidsbach van het Impact Centre Erasmus vraagt zich openlijk af: “Waarom is de positie van de rekenkamers als controlerend orgaan van de overheid zoveel zwakker als die van accountants in het bedrijfsleven?” 

Scheidsbach: “Er is niet één politieke partij die in het partijprogramma vooraf aangeeft wat de impact van voorgesteld beleid is. Hoe fout is dat. Impact meet je niet achteraf. Je moet vooraf bepalen welk doel je wilt bereiken, en hoe. Daarbij baseer je je keuzes bij voorkeur op feiten en niet op ongetoetste aannames, zoals bijvoorbeeld bij de vermeende uitkerings- en toeslagenfraude het geval was. Ook stuur je gaandeweg bij, als dat nodig blijkt te zijn. Je moet niet gaan zitten afwachten totdat het fout loopt. En een rekenkamer becijfert helaas pas achteraf hoeveel het mislukken de samenleving heeft gekost. Het kan zoveel beter.”

Nieuw-Zeeland legde wel de focus op impactresultaten

Onderzoekster Marit Schouten van het Impact Centre Erasmus pleit daarom voor beleid specifiek ontworpen vanuit een bepaald impactdoel. Haar grote voorbeeld is het Nieuw-Zeeland van oud-premier Jacinda Ardern. Zij voerde in 2019 het ‘Wellbeing Budget’ in, gericht op een aantal gezondheidsissues, het welzijn van kinderen, oorspronkelijke bewoners als de Maori’s en de transitie naar een duurzame economie. 

Schouten: “Nieuw-Zeeland brak daarmee een aantal silo’s open, van instanties die niet goed met elkaar samenwerkten maar zich beperkten tot een eigen opdracht. Ook kwam er focus op de ‘outcomes’, de gewenste impactresultaten van het beleid. De discussie verschoof van enkel de kosten van beleid, naar de opbrengsten van beleid. Dat bood ineens ruimte voor meer investeringen in preventie en mentale gezondheid. Ook was daarin een balans opgenomen tussen de behoeften van huidige en toekomstige generaties. De voortgang van het hele proces werd steeds nauw gevolgd, waarbij ook werd gekeken naar de financiële situatie van het land, de natuurlijke hulpbronnen, de bewoners en hun gemeenschappen.”

Politiek primaat bij gekozen doelen

Schouten signaleert ook dat de financiën in Nieuw-Zeeland niet het doel waren. “Geld was een middel om de doelen te bereiken, die tot een brede welvaart moesten leiden. De vraag die gesteld was: wat leveren deze maatregelen onze maatschappij op? Dat is een heel andere benadering dan de politieke prikkel van: wat vinden wij hiervan? Dan kan iedereen van het vraagstuk een speelbal maken vanuit zijn eigen ideologie. In Nieuw-Zeeland lag het politieke primaat bij doelen; bij de vraag wat de beste manier was om de gekozen doelen te bereiken.”

De belangrijkste les voor Nederland is volgens Schouten: “Voordat we beleid gaan uitvoeren moeten we eerst weten hoe aannemelijk het is dat wat we doen daar ook daadwerkelijk aan bijdraagt.” 

Toeslagenaffaire had voorkomen kunnen worden

Scheidsbach gaat in de P+ Special nog een stapje verder. Over de Toeslagenaffaire: “Dit debacle is een voorbeeld bij uitstek dat met impactdenken voorkomen had kunnen worden.”

En zou dat dan de taak van de rekenkamers moeten zijn?
Voor Scheidsbach is dat niet noodzakelijkerwijze het geval. “We richten instanties op, maar nemen er zelden afscheid van. Ook niet als hun slagkracht vermindert of er andere behoeftes ontstaan. Rekenkamers zijn niet per se de aangewezen organisatie om de impact van beleid vooraf te toetsen. Als de rekenkamers deze nieuwe taak niet zien zitten omdat ze het niet tot hun taak vinden behoren of daartoe niet geëquipeerd zijn, is daar een andere, mogelijk nieuwe organisatie voor nodig. Kijk dan goed of beide instanties naast elkaar kunnen en moeten bestaan. Vanzelfsprekend volgt structuur na de strategische keuze. Dus de keuze dat we het zinvol vinden om aan impact van overheidsbeleid te gaan doen is de primaire visie, dan volgt de vraag hoe we dat institutioneel organiseren.”

Verder lezen en download P+ Special