De Brent Spar is een icoon geworden voor een bedrijf dat zijn rommel in de natuur wilde dumpen. Twintig jaar later is Dieselgate een nieuwe icoon voor onverantwoord ondernemen.

Het was een mijlpaal in de nog jonge geschiedenis van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. We schrijven 1995.

Hoe zat het ook weer? De Brent Spar was een oude olieopslagboei, die door Shell en Esso was gebruikt op het noordelijke deel van de Noordzee. Shell stelde dat afzinken in de diepzee de beste optie was. Afbreken op het land zou schadelijker zijn voor het milieu. Greenpeace schreeuwde moord en brand. Shell was er volgens de milieuorganisatie vooral op uit om goedkoop van zijn rommel af te komen, waar nog tonnen aan kwik, cadmium, koper, arseen en zelfs 5000 ton olie in zou zitten. Een boycot van benzinestations begon, die veel media-aandacht kreeg.

De berekening van Greenpeace bleek achteraf niet te kloppen, maar de beeldvorming was zo sterk, dat Shell de Brent Spar toch voor de kust van Noorwegen ontmantelde. Het energieconcern beschouwde dit incident als een wake up call en begon met het publiceren van een maatschappelijk jaarverslag, onder de noemer People, Planet, Profits (met een s).

Het conflict werd een vroege mijlpaal in de MVO-geschiedenis, ook al is het een negatieve mijlpaal. Maar ook schandalen kunnen uiteindelijk positief uitpakken. Het duurzaamheidsverslag is vandaag niet meer weg te denken, zelfs verplicht voor beursgenoteerde ondernemingen. Het ministerie van Economische Zaken geeft zelfs elk jaar een prijs uit voor het meest transparante verslag, de Kristalprijs.

Twintig jaar later is er met VW Dieselgate een nieuwe ethische kwestie die de wereldpers beroert. De verschillen zijn groot. Shell moest nog beginnen aan het formuleren van duurzaamheidsbeleid, daar waar Volkswagen de net bekroonde duurzame wereldleider in de autobranche was, wereldwijd. Dit keer waren het geen ingenieurs die niet begrepen dat het dumpen van opslag in zee niet zo best was voor het keurige imago van de ‘Koninklijke’.

Bij Volkswagen waren het computernerds die het juiste onderscheid niet konden maken. Knap om te bedenken hoe je de software van een motor zo kunt instellen dat er bij het testen op de rollenbank sprake is van een schonere verbranding van de diesel dan in de praktijk op de weg. Maar je kunt zoiets wel bedenken, maar om het dan ook nog te in praktijk te brengen… Bizar.

Hetzelfde gebeurde iets eerder bij de Rabobank, waar het ook flitsende jongens achter beeldschermen waren, die rentecijfers manipuleerden. De Libor-affaire was een feit, een schandaal dat de Rabobank tientallen miljoenen euro’s kostte en heel veel afbreuk deed aan het door- en door duurzame imago van deze coöperatieve onderneming. Die schade is nog steeds niet volledig hersteld.

Herman Wijffels, oud-CEO van dezelfde Rabobank, gaf tijdens de opening van het Expertisecentrum Sustainable Business van Avans in Breda aan dat zulke uitglijders van grote ondernemingen ‘onverantwoord’ zijn, want alles komt uit. “Je ziet het aan VW, ze lopen vroeg of laat tegen de lamp. Winst te maken ten koste van de aarde en mensen kan niet meer. De druk zal toenemen op zulke bedrijven. Rendement volgt alleen wie de goede route volgt.”

Willem Lageweg, directeur van MVO Nederland, benadrukt wat een enorme opgave het is voor een gigantisch concern om het duurzaamheidsbeleid “in alle haarvaten” van de onderneming te laten doordringen. “Nu blijkt dus dat je moet oppassen voor de computerjongens binnen het bedrijf. Daar is te weinig aandacht voor geweest. Belangrijk voor alle bedrijven is nu of er goede of foute prikkels zijn waardoor commerciële of technische jongens en meisje worden aangemoedigd of juist ontmoedigd het foute pad op te gaan. Hopelijk leidt dit schandaal tot een revival van het onderwerp bedrijfsethiek. In ieder geval is er vooral voor grote en moeilijk bestuurbare concerns veel werk aan de winkel.”

Met MVO-deskundige Lars Moratis gaf Lageweg ook in een commentaarstuk op de onbestuurbaarheid van ‘mega-organisaties’. “Dieselgate is de illustratie van een archaïsche industrie die veel te lang blijft vertrouwen op fossiele brandstoffen. Een industrie die blijkbaar ook haar technische vernuft gebruikt om de transitie naar een groene economie systematisch te frustreren in plaats van te versnellen.”

Shell werkte voor de eeuwwisseling aan het imagoprobleem door een heel open persbeleid te gaan voeren. Is dat ook de oplossing voor Volkswagen?

Hoofd duurzame ontwikkeling Geanne van Arkel van Interface, een onbetwiste duurzaamheidskampioen in het bedrijfsleven, denkt dat VW net als Shell een sprong naar voren moet maken. Haar suggestie: “Schuif het ontwikkelprogramma voor elektrische auto’s naar voren. Ontwikkel tegelijkertijd andere mobiliteitsoplossingen. Denk niet in slogans als ‘Das Auto’, maar in termen als ‘Die Mobilität’.  Er is voor VW niet 1 simpele oplossing, maar een combinatie van innovatieve oplossingen. Dat geldt trouwens voor iedere onderneming.”