Revival houtbouw in Nederland
Houtbouw is begonnen aan een revival in Nederland. Dat lijkt iets nieuws, maar dat is het zeker niet. Nederland is wereldberoemd met onze groen geverfde houten huizen uit de Zaanstreek. Zelfs Rembrandt maakte er een ets van, in 1651.
Een toevallige vondst, in de kringloopwinkel van Mijdrecht. Tussen hobbyboeken stond daar een zeer doorwrocht boekje uit 1968 verstopt. Op vergeelde bladzijden beschrijft de auteur Herman Janse alle bouwkundige technieken waarmee de karakteristieke huizen in Noord-Holland werden opgebouwd.
Houtbouw is dus nieuw en vreemd voor de meeste huidige bouwbedrijven, maar Nederland heeft een rijke historie op het gebied van houtbouw. De huizen zijn nog steeds nu als levende monumenten te vinden in plaatsen in de Zaanstreek als Zaandam, Broek in Waterland, Volendam en Marken.
Het museum Zaanse Schans trekt jaarlijks miljoenen buitenlandse toeristen, die de houten huizen even meepikken als ze Amsterdam aandoen.
Janse, ook auteur van het boekje ‘Amsterdam gebouwd op palen’ beschrijft dat in Nederlandse streken, die vroeger te arm waren om steen als bouwmateriaal te gebruiken, woonhuizen en boerderijen van hout opgetrokken werden. Met een geraamte (gebint) van eikenhout en met wanden van planken. Van deze manier van bouwen is op internet een goed en gratis artikel van architect Janse te vinden: ‘Houten kappen in Nederland’.
Dat was een andere constructie dan de vakwerkhuizen in Duitsland, langs de Franse kanaalkust, Engeland en West-Vlaanderen, Daar werden de ruimten tussen de houten onderdelen gevuld met een vlechtwerk van takken, dat daarna werd bestreken werd met leem.
In Noord-Holland bleef in Nederland de houtbouw het langste in stand. Vooral in West-Friesland, Waterland en de Zaanstreek. Tot in de 19e eeuw werden daar woonhuizen, werkplaatsen, boerderijen, pakhuizen en andere opslagplaatsen, weeshuizen en zelfs kerkgebouwen vrijwel helemaal uit hout opgetrokken. De slappe bodem, de volledige afwezigheid van natuursteen of klei voor het bakken van stenen maakte hout tot het meest logische bouwmateriaal. Bovendien was er volop hout aanwezig, aangevoerd voor de scheepsbouw van de ‘Gouden Eeuw’.
Niet alleen de drassige grond in ‘Waterland’ speelde een rol in de keuze voor houtbouw. Pas in de 17e eeuw, na de verwoestende Tachtigjarige Oorlog met Spanje, groeide de nederzetting langs rivier de Zaan. Hier kwamen de producten per schip binnen waar bij de opbouw van het opkomende Holland grote behoefte aan was. De Noordhollanders voeren uit naar alle windstreken. Ze haalden bomen uit de Oostzeelanden en de Rijnstreek – wat vandaag de dag nog steeds de belangrijkste toeleveranciers zijn van hout. Met de in 1600 uitgevonden houtzaagmolens verwerkten de Zaanlanders de stammen zelf tot goed verwerkbare planken en balken, Schepen werden bij honderden tegelijk te water gelaten.
Hennep en lijnzaad uit de Baltische staten waren grondstoffen voor zeildoek. Zaanse bakkers leverden scheepsbeschuit voor de schepen van de Amsterdamse reders. Lijnolie werd verwerkt tot olieverf. Papiermolens verwerkten lompen en hout tot papier. Honderden molens verrezen in het Zaanse polderland. Arbeiders stroomden toe en de nederzettingen begonnen te groeien, op een heel typische wijze. Eerst op dijken en langs kaden, daarna langs uitlopende doodlopende wegen in het polderland, langs sloten.
Auteur Janse beschrijft dat deze manier van uitbreiding een typische effect had. Het laatst gebouwde huis stak steeds weer iets voor het oudere pand van de buren uit: verdanbouw. Hierdoor ‘was het mogelijk in de zijgevel een hoekraam te plaatsen, zodat men zijdelings een vaak zeer fraai en interessant uitzicht had.’
De scheepsbouw van de Zaanstreek werd zo wereldvermaard dat in 1679 Czaar Peter de Grote van Rusland een tijdje in de Zaanstreek kwam wonen. Zijn bed stond in het achterhuis van een simpel en onbeduidend houten pandje aan het Krimp, achter de hoge dijk van het IJ.
De welvaart steeg en zeker de voorgevels van de Zaanse huizen werden steeds rijker versierd. Janse verhaalt bijna lyrisch dat de bouwwijze van de fraaiere huizen hem zelfs doet denken aan die van een basiliek, met een middenbeuk en twee zijbeuken onder een dak. ‘Wij willen deze woonhuizen daarom driebeukig noemen.’
Origineel was deze architectuur ook weer niet. Op de terp van Ezinge in Groningen is uit opgravingen opgemaakt dat deze vorm al in de 4e eeuw voor Christus bestond. De Zaanse Schans is dus ‘een relict van de prehistorische bouwwijze op het platteland’, volgens Janse.
De beroemde pronkgevels uit de Zaanstreek zijn wel wat jonger, ontstaan in de 18e eeuw. Janse laat in boekje tekeningen van de zogenaamde ‘Marker makelaars’ zien: versieringen die bovenop op de voorgevel staan. Sommige van deze punten zien er zelfs uit als kurketrekkers, door het gedraaide hout. ‘Kurketrekkermakelaars’, heetten deze versieringen dan ook.
Ook Rembrandt van Rijn trok het IJ over om voorbeelden van ‘driebeukige houten huizen’ te vereeuwigen, zo rond 1650. Een van zijn etsen van drie van zulke boerderijtjes ging bij het veilinghuis Sotheby’s onder de hamer, met als inzet een waarde tussen de 58.000 en 81.000 euro.
Het boekje over de ‘Houten huizen’ gaat naar de boekenkast van een van de meest fervente pleitbezorgers voor de herintroductie van houtbouw in Nederland, ir. Peter Fraanje, werkzaam bij Built by Nature. Fraanje houdt nauwkeurig een overzicht van alle huidige ontwikkelingen op het gebied van houtbouw bij, al dan niet gecombineerd met andere natuurlijke materialen.
Daarover meer, de komende maanden. Want er zijn sinds het ontstaan van de houten huizen in de Zaanstreek spectaculaire vernieuwingen te melden over de manier van hout verwerken voor de woningbouw. Met als belangrijk pluspunten: hout is vandaag een ‘opslagplaats’ voor CO2, dat zo blijvend is vastgelegd in het hout. Bewoners van houten huizen ontdekken bovendien het bijzondere comfort van een houten omgeving.
Een toevallige vondst, in de kringloopwinkel van Mijdrecht. Tussen hobbyboeken stond daar een zeer doorwrocht boekje uit 1968 verstopt. Op vergeelde bladzijden beschrijft de auteur Herman Janse alle bouwkundige technieken waarmee de karakteristieke huizen in Noord-Holland werden opgebouwd.
Houtbouw is dus nieuw en vreemd voor de meeste huidige bouwbedrijven, maar Nederland heeft een rijke historie op het gebied van houtbouw. De huizen zijn nog steeds nu als levende monumenten te vinden in plaatsen in de Zaanstreek als Zaandam, Broek in Waterland, Volendam en Marken.
Het museum Zaanse Schans trekt jaarlijks miljoenen buitenlandse toeristen, die de houten huizen even meepikken als ze Amsterdam aandoen.
Een typisch Hollandse bouwwijze
Janse, ook auteur van het boekje ‘Amsterdam gebouwd op palen’ beschrijft dat in Nederlandse streken, die vroeger te arm waren om steen als bouwmateriaal te gebruiken, woonhuizen en boerderijen van hout opgetrokken werden. Met een geraamte (gebint) van eikenhout en met wanden van planken. Van deze manier van bouwen is op internet een goed en gratis artikel van architect Janse te vinden: ‘Houten kappen in Nederland’.Dat was een andere constructie dan de vakwerkhuizen in Duitsland, langs de Franse kanaalkust, Engeland en West-Vlaanderen, Daar werden de ruimten tussen de houten onderdelen gevuld met een vlechtwerk van takken, dat daarna werd bestreken werd met leem.
In Noord-Holland bleef in Nederland de houtbouw het langste in stand. Vooral in West-Friesland, Waterland en de Zaanstreek. Tot in de 19e eeuw werden daar woonhuizen, werkplaatsen, boerderijen, pakhuizen en andere opslagplaatsen, weeshuizen en zelfs kerkgebouwen vrijwel helemaal uit hout opgetrokken. De slappe bodem, de volledige afwezigheid van natuursteen of klei voor het bakken van stenen maakte hout tot het meest logische bouwmateriaal. Bovendien was er volop hout aanwezig, aangevoerd voor de scheepsbouw van de ‘Gouden Eeuw’.
Bomen uit Oostzeelanden
Niet alleen de drassige grond in ‘Waterland’ speelde een rol in de keuze voor houtbouw. Pas in de 17e eeuw, na de verwoestende Tachtigjarige Oorlog met Spanje, groeide de nederzetting langs rivier de Zaan. Hier kwamen de producten per schip binnen waar bij de opbouw van het opkomende Holland grote behoefte aan was. De Noordhollanders voeren uit naar alle windstreken. Ze haalden bomen uit de Oostzeelanden en de Rijnstreek – wat vandaag de dag nog steeds de belangrijkste toeleveranciers zijn van hout. Met de in 1600 uitgevonden houtzaagmolens verwerkten de Zaanlanders de stammen zelf tot goed verwerkbare planken en balken, Schepen werden bij honderden tegelijk te water gelaten. Hennep en lijnzaad uit de Baltische staten waren grondstoffen voor zeildoek. Zaanse bakkers leverden scheepsbeschuit voor de schepen van de Amsterdamse reders. Lijnolie werd verwerkt tot olieverf. Papiermolens verwerkten lompen en hout tot papier. Honderden molens verrezen in het Zaanse polderland. Arbeiders stroomden toe en de nederzettingen begonnen te groeien, op een heel typische wijze. Eerst op dijken en langs kaden, daarna langs uitlopende doodlopende wegen in het polderland, langs sloten.
Auteur Janse beschrijft dat deze manier van uitbreiding een typische effect had. Het laatst gebouwde huis stak steeds weer iets voor het oudere pand van de buren uit: verdanbouw. Hierdoor ‘was het mogelijk in de zijgevel een hoekraam te plaatsen, zodat men zijdelings een vaak zeer fraai en interessant uitzicht had.’
Czaar Peter in een achterhuis
De scheepsbouw van de Zaanstreek werd zo wereldvermaard dat in 1679 Czaar Peter de Grote van Rusland een tijdje in de Zaanstreek kwam wonen. Zijn bed stond in het achterhuis van een simpel en onbeduidend houten pandje aan het Krimp, achter de hoge dijk van het IJ. De welvaart steeg en zeker de voorgevels van de Zaanse huizen werden steeds rijker versierd. Janse verhaalt bijna lyrisch dat de bouwwijze van de fraaiere huizen hem zelfs doet denken aan die van een basiliek, met een middenbeuk en twee zijbeuken onder een dak. ‘Wij willen deze woonhuizen daarom driebeukig noemen.’
Origineel was deze architectuur ook weer niet. Op de terp van Ezinge in Groningen is uit opgravingen opgemaakt dat deze vorm al in de 4e eeuw voor Christus bestond. De Zaanse Schans is dus ‘een relict van de prehistorische bouwwijze op het platteland’, volgens Janse.
De beroemde pronkgevels uit de Zaanstreek zijn wel wat jonger, ontstaan in de 18e eeuw. Janse laat in boekje tekeningen van de zogenaamde ‘Marker makelaars’ zien: versieringen die bovenop op de voorgevel staan. Sommige van deze punten zien er zelfs uit als kurketrekkers, door het gedraaide hout. ‘Kurketrekkermakelaars’, heetten deze versieringen dan ook.
Rembrandt tekende Zaanse boerderijtjes
Ook Rembrandt van Rijn trok het IJ over om voorbeelden van ‘driebeukige houten huizen’ te vereeuwigen, zo rond 1650. Een van zijn etsen van drie van zulke boerderijtjes ging bij het veilinghuis Sotheby’s onder de hamer, met als inzet een waarde tussen de 58.000 en 81.000 euro.Het boekje over de ‘Houten huizen’ gaat naar de boekenkast van een van de meest fervente pleitbezorgers voor de herintroductie van houtbouw in Nederland, ir. Peter Fraanje, werkzaam bij Built by Nature. Fraanje houdt nauwkeurig een overzicht van alle huidige ontwikkelingen op het gebied van houtbouw bij, al dan niet gecombineerd met andere natuurlijke materialen.
Daarover meer, de komende maanden. Want er zijn sinds het ontstaan van de houten huizen in de Zaanstreek spectaculaire vernieuwingen te melden over de manier van hout verwerken voor de woningbouw. Met als belangrijk pluspunten: hout is vandaag een ‘opslagplaats’ voor CO2, dat zo blijvend is vastgelegd in het hout. Bewoners van houten huizen ontdekken bovendien het bijzondere comfort van een houten omgeving.